خدا شناسی ، پايه و اساس دين

بسم الله الرحمن الرحيم
اميرالمؤمنين علی عليه السلام می‏فرمايد : " اول و ابتدای دين خداشناسی‏
است " . هر چيزی نقطه شروع و پايه و اساسی دارد و هنگامی به صورت‏
سازمانی محكم و پا بر جا و مفيد در می‏آيد كه از همان نقطه آغاز شده باشد
و بر روی همان پايه قرار گرفته باشد . دين هم كه سازمانی وسيع فكری و
اعتقادی و اخلاقی و عملی است يك نقطه شروع و يك ركن اساسی دارد كه اگر
از آن نقطه آغاز شود و بر روی آن اساس بنا شود ، محكم و پا بر جا و مفيد
خواهد شد . آن نقطه شروع و آن پايه اساسی ، معرفت ذات اقدس الهی و
شناسايی حضرت احديت است . مثلا عقيده به اصل نبوت و عقيده به اصل معاد
از جمله عقايد اصلی و ضروری دين است ، اين دو اصل به منزله شاخه‏هايی‏
هستند كه بر روی اين تنه قرار گرفته‏اند ، يعنی چون اصل توحيد اصلی است‏
ثابت ، و چون " جهان را صاحبی باشد خدا نام " و آن صاحب ، جهان را
تدبير می‏كند و موجودات را به سوی كمالاتشان سوق می‏دهد و هدايت می‏كند و
از طرفی بشر در زندگی فردی و اجتماعی خود احتياج دارد به يك نوع هدايت‏
و راهنمايی مخصوص كه آن را " هدايت وحی و الهام " می‏ناميم ، پس در مجموع زندگانی بشر
نقطه‏ها و روزنه‏ها و دريچه‏هايی خواهد بود كه از آن نقطه‏ها و روزنه‏ها و
دريچه‏ها بشر هدايت و راهنمايی می‏شود ، آن روزنه‏ها و دريچه‏ها عبارت است‏
از روحهای مستعد و قلبهای منزه و صافی يك عده از افراد بشر كه به نام "
انبياء " و " پيغمبران " ناميده می‏شوند ، و همچنين به دليل اينكه اصل‏
توحيد ثابت است و موجودات به كمال لايقشان رسانده می‏شوند و از طرفی در
وجود انسان نمونه‏ای از نشئه ديگر وجود دارد ، پس انسانها سوق داده‏
می‏شوند به سوی نشئه ديگر كه نشئه عالم آخرت است . پس اصل توحيد است‏
كه مانند تنه و ريشه يك درخت شاخه ها و برگها و ميوه ها به وجود می‏آورد
.
در ميان بشر مردمانی پيدا شدند كه درباره پيغمبران خدا راه اغراق و غلو
پيمودند و آنها را به منزله خدايان كوچك فرض كردند . بديهی است كه اين‏
فكر و عقيده سخيف از آنجا پيدا شده كه پايه اول يعنی اصل توحيد درست‏
نبوده و شناسايی خداوند حاصل نشده و گرنه چگونه ممكن است كسی اندك‏
آشنايی به عظمت ذات احديت داشته باشد و آنگاه بشری را كه به تعبير
قرآن كريم مالك نفس خود نيست و اختيار نفع و ضرر و موت و حيات و
رستا خيز خود را ندارد به عنوان شريك خدا و يا به عنوان خدای كوچك‏
بپذيرد .
و همچنين است ساير شاخه‏ها و برگها و ميوه‏های دين ، هر كدام از آنها
اگر بر اين اصل توحيد استوار باشد خوب و مفيد و شيرين خواهد بود و اگر
بر اين اصل استوار نباشد آن فايده‏ای را كه بايد ببخشد نمی‏بخشد . مثلا يكی‏
از شاخه‏ها و متفرعات كه در مرحله عمل به حكم دين بايد وجود داشته باشد
مساله محترم شمردن حقوق و حدود خود و ديگران است . اصل توحيد اقتضا می‏كند كه ما خداوند را عادل و
حكيم و بينا بدانيم ، خدای عادل حكيم هرگز دستور ظالمانه صادر نمی‏كند ،
خدای حكيم طبق نص قرآن مجيد امر می‏كند به عدل يعنی رعايت حقوق ديگران و
امر می‏كند به احسان يعنی به گذشت و فداكاری و فايده رساندن به ديگران ،
خدای عادل حكيم نهی می‏كند از كارهای زشت و پليد و از كارهايی كه عقل‏
آنها را قبيح و زشت و منكر می‏شمارد ، خدای عادل حكيم نهی می‏كند از ظلم و
تجاوز به حقوق ديگران . ولی هميشه در گذشته و حال بوده و هستند و در
آينده نيز به قياس گذشته و حال خواهند بود كسانی كه مرتكب فحشاها و
زشتيها و ظلمها و تجاوزهای می‏شده‏اند و بعد هم ادعا می‏كرده‏اند كه خدا اين‏
طور دستور داده است . در سوره مباركه اعراف می‏فرمايد : " و چون كار
بدی كنند عذر آورند كه پدران خويش را اينچنين يافته‏ايم ، گذشتگان ما
اينطور عمل می‏كرده‏اند و ما بر راه و روش آنها هستيم . عذر ديگر كه‏
می‏آورند اين است كه دستور دين هم همين است ، كار ما بر موازين شرعی و
دينی منطبق است . تو اين پيغمبر به اينها بگو كه خدا هرگز به كار بد امر
نمی‏كند ، چرا جاهلانه به خداوند نسبتهای دروغ می‏دهيد ؟ " مفاد اين آيه‏
اين است كه اگر اصل توحيد اين مردم درست بود و اگر خدا را به صفات‏
عليا و اسماء حسنی شناخته بودند ، اگر خدا را به عدل و حكمت و عنايت‏
شناخته بودند ، اگر می‏دانستند كه در فيض و لطف خدا تبعيضی نيست ، هرگز
به اين بدعت و اين خرافه تفوه نمی‏كردند ، هرگز كارهای زشت خود را منطبق‏
با موازين دينی فرض نمی‏كردند ، اگر خدا را می‏شناختند می‏دانستند كه خدا

دستور ظالمانه نمی‏دهد ، خدا نمی‏گويد يكی حق ديگری را پامال كند

و محصول دسترنج او را بدون استحقاق بخورد و نام دين به آن بدهد ، خدا
اجازه نمی‏دهد كه فردی بيكار و بيعار در اجتماع بگردد و كل بر ساير افراد
باشد ، باری بر دوش اجتماع باشد و خودش باری از دوش كسی برندارد و
آنگاه چنين وانمود كند كه رضای خدا و دستور خدا و فرمان خدا همين است و
بس .
آری ، حرف اول دين خداشناسی است ، الفبای دين خداشناسی است همان‏
طوری كه اساس معلومات يك شاگرد مدرسه اين است كه قدرت خواندن كتاب‏
در او پيدا شود ، تا نتواند بخواند نمی‏توان دروس مشكل طبيعی و رياضی و
ادبی را به او آموخت ، و پايه اول خواندن كه شاگرد استعداد خواندن پيدا
كند اين است كه شاگرد حروف شناس شود ، يعنی حروف زبانی را كه با آن‏
زبان تحصيل می‏كند تميز دهد ، پس اگر شاگرد از اول حروف شناس نشود
قدرت خواندن در او پيدا نمی‏شود و اگر قدرت خواندن در او پيدا نشد هيچ‏
درسی را ياد نخواهد گرفت . در درس عملی و تربيتی و فكری دين ، خداشناسی‏
به منزله حروف شناسی دين است ، اگر خداشناس شد می‏تواند خط دين را
بخواند ، به مقصود دين آگاه شود و هدف دين را بشناسد ، اگر حروف شناس‏
نشد ، كلمات دين را كه همان دستورات دين است غلط خواهد خواند و غلط
ترجمه خواهد كرد و كارش به آنجاها خواهد كشيد كه قرآن مجيد نقل می‏كند ،
يعنی مرتكب هر كار زشت و هر ظلم و ستم خواهد شد و در پندار خود چنين‏
معتقد خواهد شد كه آنچه من می‏كنم عين رضای خداست و عين دستور دين خداست‏
. لهذا علی عليه السلام فرمود : " اول دين و آغاز دين خداشناسی است "
ولی خداشناسی نسبت به دين در عين اينكه اول دين است

 وسط و آخر دين هم هست همانطوری كه خود ذات اقدس الهی در
عين اينكه اول وجود است آخر وجود هم هست ، با همه موجودات هست ، محيط
است بر همه موجودات . اگر انسان موحد واقعی باشد كافی است برای اينكه‏
همه فضيلتها را به دنبال خود خواهد كشانيد . به گفته شاعر :

گفتم كه الف ، گفت دگر ، گفتم هيچ در خانه اگر كس است يك حرف‏
بس است.